εξιστενσιαλισμός

(existentialismus, από το λατινικό existentia που σημαίνει ύπαρξη). Το σύνολο διαφόρων φιλοσοφικών θεωριών που αναπτύχθηκαν τον 20ό αι., με βασικό κοινό στοιχείο τους την ερμηνεία της ανθρώπινης ύπαρξης. Ταυτόσημοι όροι είναι ο υπαρξισμός, η υπαρξιακή φιλοσοφία κ.ά. Ο ε. απέκτησε ιδιαίτερη σημασία μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο λόγω των προβλημάτων που αντιμετώπιζε τότε η Ευρώπη (υλικές καταστροφές, κλονισμός των παραδοσιακών αξιών, αβεβαιότητα, άγχος, αλλοτριωτικές εργασιακές σχέσεις κλπ.). Οι κοσμοϊστορικές αλλαγές εκείνης της εποχής έθεσαν υπό αμφισβήτηση την εγκυρότητα των θεωριών και συστημάτων της παραδοσιακής φιλοσοφίας και άνοιξαν τον δρόμο για την ανάπτυξη της νέας φιλοσοφίας. Πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι οι βάσεις του νέου φιλοσοφικού ρεύματος είχαν τεθεί ήδη από τον 19ο αι. από τον Δανό φιλόσοφο Κίρκεγκορ, ενώ σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξή του έπαιξαν η φιλοσοφία της ζωής του Νίτσε και η φαινομενολογία του Χούσερλ. Η βασική αρχή του ε. είναι ότι η ύπαρξη προηγείται της ουσίας. Ο όρος ουσία αναφέρεται στην έννοια του ανθρώπου, στα βασικά χαρακτηριστικά που απαντούν σε όλα ανεξαιρέτως τα ανθρώπινα πλάσματα (φυσικά χαρακτηριστικά, όπως ότι είναι όντα θηλαστικά, δίποδα, λογικά κλπ.). Αντίθετα, ο όρος ύπαρξη αναφέρεται στον προσωπικό τύπο κάθε ανθρώπου, στις ιδιαιτερότητες που τον διαφοροποιούν από όλους τους άλλους και τον καθιστούν μοναδικό. Η ύπαρξη κανενός ανθρώπου δεν συμπίπτει με την ύπαρξη κάποιου άλλου. Επομένως, κατά τους θεωρητικούς του ε., η ύπαρξη κάθε ανθρώπου δεν είναι δεδομένη, αλλά διαμορφώνεται διαρκώς μέσα από τις ιδιαίτερες εμπειρίες και τα προσωπικά του βιώματα, που τον διαφοροποιούν όχι μόνο από τους άλλους αλλά και από τον ίδιο του τον εαυτό σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. Οι κυριότεροι εκπρόσωποι του ε. είναι οι Μάρτιν Χάιντεγκερ, Καρλ Γιάσπερς (Γερμανία), Ζαν Πολ Σαρτρ, Γκαμπριέλ Μαρσέλ (Γαλλία), Χοσέ Ορτέγκα ι Γκασέτ (Ισπανία), Νικολάι Μπερντιάγεφ (Ρωσία), Νικόλα Αμπανιάνο (Ιταλία) κ.ά. Φυσικά, οι αντιλήψεις των φιλοσόφων της ύπαρξης δεν ταυτίζονται απόλυτα· αντίθετα παρατηρούνται αρκετές διαφορές στη σκέψη τους. Ωστόσο έχουν βασικά κοινά σημεία, τα οποία μπορούν να συνοψιστούν στα εξής: σε αντίθεση με τις αρχές του ιδεαλισμού, ο ε. υποστηρίζει ότι η ύπαρξη είναι μοναδική, ξεχωριστή, εξατομικευμένη (η ύπαρξή μου, η ύπαρξή σου κλπ.). Επίσης, σε αντίθεση με διάφορες μορφές αντικειμενισμού, ο ε. διερευνά το νόημα του είναι, το πρόβλημα του τρόπου ύπαρξης. Επιπλέον, σε αντίθεση με κάθε μορφή αιτιοκρατίας, ο ε. υποστηρίζει ότι η ύπαρξη βρίσκεται συνεχώς αντιμέτωπη με ποικίλες δυνατότητες ή εναλλακτικές λύσεις, ανάμεσα στις οποίες πρέπει να επιλέξει και βάσει αυτών των επιλογών της να οργανώσει τη ζωή της. Τέλος, σε αντίθεση με κάθε εγωκρατία και γνωσιολογικό ιδεαλισμό, ο ε. υποστηρίζει ότι η ύπαρξη καθορίζεται από τις σχέσεις της με τα πράγματα και τα άλλα όντα, είναι ένα εν τω κόσμω είναι. Η ύπαρξη επιδιώκει την έξοδο από τα όριά της, προς την ύπαρξη των άλλων οντοτήτων, είναι δηλαδή κατά κάποιον τρόπο υπερβατική. Στο πλαίσιο της φιλοσοφίας του ε. διαμορφώθηκαν δύο τάσεις, ο θεολογικός ε. και ο αθεϊστικός ε. Ο ε. άσκησε σημαντική επίδραση στις επιστήμες (ψυχολογία, παιδαγωγική) αλλά και στις τέχνες (θέατρο, ποίηση-πεζογραφία, ζωγραφική).